V. Din Şûrası Kararları

İslâm, insanın dünya ve ahiret saadetini sağlayan, tüm insanlığı ezeli hakikatin evrensel çağrısıyla buluşturan son ilahi dinin adıdır. Bütün peygamberler, aslında bu çağrıyı insanlara ulaştırmak için gönderilmişlerdir. Tevhid, adalet ve meadı esas alan Kur’an-ı Kerim’in rehberliğinde Hz. Peygamber hukuk, adalet, ahlak ve fazilete dayalı örnek bir toplum inşa etmiş; var olan tefrika ve çatışmaları inanç, kardeşlik ahlâkı ve objektif hukuk çerçevesinde çözüme kavuşturmuş ve tüm zamanlar için örnek olabilecek bir sosyal bünye vücuda getirmiştir. Hz. Peygamber’den sonra yaşanan tarihî süreçlerde çeşitli sosyo-politik farklılıklar ortaya çıkmış, zamanla dinî muhteva kazanan bu farklılıklar, itikadî ve fıkhî açıdan farklı yorum ve yöntemlerin oluşmasına da zemin hazırlamıştır.

Tarih boyunca uç ve şaz görüşler, İslâm toplumlarında makes bulmamış, “orta yol” denilen ve mutedil bir arayışı temsil eden görüşler daha çok kabul görmüştür. İslâm toplumları hiçbir zaman tek tipçi bir anlayışı dayatmamış, İslâm’ın farklı tezahürleri rahatlıkla varlıklarını bugüne kadar sürdürmüşlerdir.

Din-i Mübin-i İslâm’ın anlaşılış ve yorumlanış biçimleri Haçlılar, Moğol Saldırıları ve farklı bağlamlarda gerçekleşen fitne olaylarına bağlı olarak yaşadığı fetret dönemlerini geride bırakmış, Osmanlı’nın dağılması ile başlayan ve günümüze kadar devam eden süreçte yeni ve farklı bir boyut kazanmıştır Bilgi, hukuk ve teknolojiye aydınlanma ile ulaşmaya başlayan modern batı uygarlığı, bütün yer kürede etkin hale gelmiştir. İçinden geçtiğimiz travmatik süreçler, İslâm dünyası açısından tarihinin belki de en sancılı dönemlerinden biri olarak dikkat çekicidir.

XIX. Yüzyıldan itibaren İslâm coğrafyasının birçok bölgesinde sömürge, istila ve işgaller yaşanmış, bazı bölgeler de uzun süre istibdatlarla yönetilmiştir. Son birkaç yüzyılın bütün insanlığı sarsan ve dünya ölçeğinde gerçekleşen siyasi, askeri, bilimsel ve toplumsal değişmelerden İslam dünyası ağır bir biçimde etkilenmiştir. Bunun sonucunda her düzeyde büyük kopuşlar ve derin parçalanmışlıklar yaşanmıştır. Dinî, entelektüel ve kültürel referans kökleriyle irtibatı zayıflayan bu coğrafyada birbirinden farklı pek çok hareket ortaya çıkmıştır. Batıda ortaya çıkan kimi kurtuluş ideolojilerinden de etkilenen bu kabil kimi hareketler zamanla İslâm’ın getirdiği barış, hukuk ve ahlak çerçevesinin dışına savrulmuştur. Bugün gelinen noktada İslâm’ın ve Müslümanların yerel, bölgesel ve küresel ölçekte karşı karşıya kaldığı sorunlar iç içe geçerek büyümekte ve bütün İslâm dünyasının varlığını çok yönlü tehdit eder bir konuma doğru evrilmektedir.

​

İslâm dünyasının içinde bulunduğu bu sorunlar ve bu sorunların ürettiği dini anlayışlar, Diyanet İşleri Başkanlığınca tertip edilen V. Din Şurasında ele alınmıştır. 08-10 Aralık 2014 tarihlerinde “Günümüzde Yeni Dinî Anlayışlar; Dinî Bilgi, Eğitim ve Din Hizmetleri” başlığıyla Ankara’da gerçekleştirilen V. Din Şûrası sonunda ortaya çıkan sonuçlar ve alınan kararların kamuoyu ile paylaşılması uygun görülmüştür


1. İslâm tarihinde çok sayıda itikadî ve fıkhî mezheplerin, ekol ve anlayışların, özgün yorum ve dini tezahürlerin ortaya çıktığı bir vakıadır. İslâm medeniyetinde, aynı kökten yetişen bu farklı dallar tarihsel süreç içersinde varlığını sürdürmüş, ötekileştirici ve dışlayıcı bir tutuma maruz kalmamışlardır. Bu durum, İslâm’ın dinî düşünce alanında sağladığı özgürlük ortamını ve tevarüs ettiğimiz kültürel çeşitlilik ve zenginliği ifade etmektedir. Bu zenginlik, fiilî bir gerçeklik olarak kabul edilmeli ve çatışma aracı yapılmamalıdır.

2. Geride bıraktığımız birkaç yüzyılda İslâm coğrafyasında yaşanan çok boyutlu toplumsal travmaların ardında sömürge, istila, istibdat ve işgal gibi dâhili ve harici etkenlerin yattığı bilinmektedir. Bunda pozitivist eğitim anlayışının ve ideolojik düşünme biçimlerinin meydana getirdiği zihniyet yapılarının da payı olduğu inkar edilemez. Günümüzdeki kendi geleneğine yabancı yeni dinî anlayışların tahripkâr bir karaktere bürünmesinde bütün bu saikler rol oynamaktadır. Bu sebepler, çok yönlü tahlil edilerek gelecek kuşakların daha bilinçli hale gelmesi yönünde çalışmalar yapılmalıdır.

3. Çağımızda dini görünümlü baskı, şiddet ve vahşet üreten, dinî duyguları istismar eden, hakikati sadece kendinde gören, hedefine ulaşmak için her yolu mübah sayan, dinî hizmetleri güç devşirmeye ve çıkar sağlamaya matuf bir araca dönüştüren, dinî değerleri hiçe sayarak pragmatist tutumu esas alan ve bütün Müslümanları derinden yaralayan bu tutum ve davranışlara karşı toplumsal bir bilinç geliştirilmeli ve bunun gereği olarak insan yetiştirme süreç ve mekanizmaları yeniden gözden geçirilmelidir.

4. Kur’an ve Sünnetin anlaşılması ve dinin pratik hayatta yaşanmasıyla ilgili yöntem tartışmaları hep var olagelmiştir. Mezheplerin oluşum çağlarından sonra, hakikatin geçmişte belirlendiğinden ibaret olduğu zannedilmiş; Selefin kendi dönem ve şartlarını yorumlama ve karşılaştığı problemleri çözüme kavuşturma çabası içinde olduğu, dolayısıyla temel dini metinlerin anlaşılmasında her zamanın kendi şart ve ihtiyaçlarının da etkili olduğu gerçeği göz ardı edilmiştir. Bu dar yaklaşım, modern hayatla, modern bilim ve zihniyetle bir hesaplaşmaya girişmeksizin dinî bilgiyi önceki asırlardaki çözümlerle sınırlandırarak dini, fer’î çözümlerden ibaret donmuş bir hayat tarzına hapsetmektedir. Bu anlayış sahipleri, kendi hakikatlerine ve dinî anlayışlarına inanmayanları, İslâm’ın ana yolunun tarih boyunca prensibi olan “Ehl-i kıble tekfir edilmez.” düsturunu yok sayarak kolaylıkla tekfir etme cihetine gitmektedir. Bunlara göre doğrudan nasslara başvurmak yerine, fıkhî konularda farklı metot takip ederek oluşan mezhepler ve tarih boyunca medeniyet üreten bütün düşünce okulları bidat; irfan geleneğimizin dinî tecrübesini temsil eden maneviyat mektepleri de dalalet odağıdır. Bu tür çarpık anlayışların yaygınlaşmaması ve samimi dindarların zihinlerinin bulandırılmaması için çok yönlü bilgilendirme çalışmaları yapılmalıdır.

5. İrfanî gelenek olarak da dillendirilen dinî yaklaşım ve tecrübelerin, Kur’an ve Sünnet ölçüleri içerisinde kaldığı müddetçe kişinin manevi bakımdan gelişimini sağladığı söylenebilir. Ancak bu tecrübenin, kişisel ve sübjektif olduğu ve herkesi bağlamayacağı açıktır. Zira bu tecrübe, İslâm’ın doğru ve açık bilgisinden koptuğu takdirde indi mülahazaya evrilmekte, eğitim ve pedagoji açısından da kolay bir istismar alanına dönüşmektedir. Bilhassa tasavvufî düşüncenin kurumsallaşmasıyla oluşan bazı yapılar, zaman zaman etki alanlarını güçlendirme adına pragmatizme kayabilmekte ve varlıklarının devamı için dünyevî kaygılarla hareket edebilmekte, kurumsal güç ve çıkar güdüsü bireyin manevi tezkiyesinin önüne geçebilmektedir. Bu bakımdan istismarların önlenebilmesi için toplumsal bilinç ve farkındalığın artırılması yönünde çalışmalar yapılmalıdır.

6. Bütün dünyayı kurtarma iddiasıyla ortaya çıkan ve mega idealler peşinde koşarak özel bir misyon edasıyla hareket eden dinî yapılar, modern zamanların ürettiği karakteristik yapılardır. Bu tarz yapıların, özellikle sömürgecilik döneminden itibaren başlayan ve günümüzde de yeni biçimlere evrilen, etkili kilise yapıları olduğu da bilinen bir gerçektir. Başlangıçta dini karizmatik kişiler etrafında şekillenen bu kabil hareketler, zamanla kendi içinde hiyerarşik bir yapıya, bir söyleme ve misyona dönüşmektedir. Dinî referansların ve başta peygamberler olmak üzere tarihte temayüz etmiş dinî şahsiyetlerin anlatıları, bu tür yapılarda bağlılarını motive etmek için maniplasyon aracı olarak kullanılmaktadır. Kendilerinin dışındaki hareket ve oluşumlara karşı mücadelede her yolun mubah sayıldığı bu yapılar, her türlü ortama uyum sağlamaya ve gizliliğe büyük önem vermektedir. Şahıs merkezli bu hareketlerde körü körüne itaat kültürüyle iradeler teslim alınabilmektedir. Toplumun ahengini bozan ve ferdin bireysel sorumluluğunu ortadan kaldıran bu tür akımlara karşı toplumsal bilincin artırılması ve farkındalık oluşturulması için başta Din İşleri Yüksek Kurulu olmak üzere dinî ve ilmî merciler, daha etkin sorumluluk üstlenmelidir.  

7. İslâm’ın, ahlâk, haklar ve özgürlükler bağlamında ve inançlara saygı ekseninde sosyo-politik bir yönü ve içeriği olduğu açıktır. Ancak İslâm, bir ideolojiye yahut sosyal mühendislik içeren bir politik projeye indirgenemeyecek kadar yücedir. Önüne İslâm veya İslâmî nitelemesi eklenerek de olsa pragmatist, makyavelist ve hedefe varmak için her yola başvuran bir tavır İslâm’la bağdaşmaz. Modern zamanlarda demokrasi zemininde yeni birtakım siyasi, ideolojik teori ve arayışlar ortaya çıkmıştır. Aynı şekilde modern zamanlarda İslâm dünyasında din-siyaset ilişkisine dair tartışmalar, kendi tarihsel sürekliliğinden kopmadan çağın gereklerini karşılayabilen kuramsal bir bütünlüğe de kavuşturulamamıştır. Bir din olarak İslâm, insanın dünya ve ahiret mutluluğunu, toplumsal yönetim biçimi olarak siyaset de toplumsal barışı ve sosyal refahı esas alır. Beşerî zaafları bünyesinde barındıran siyasî programları İslâm’la özdeşleştirmek, İslâmî hakikatlerin zedelenmesine ve yıpranmasına neden olabilir. Dolayısıyla İslâm’ın her zaman ve zeminde herkesi kuşatan ve herkese çok yönlü ilham veren çağrısını ulaştırmak için anlaşılabilir güncel bir dille tebliğ ve irşad faaliyetlerine ağırlık verilmelidir.

8. İslâm coğrafyasında çatışmaları durdurmak, barış ve sükûneti sağlamak, Müslümanlar arasında kardeşliği korumak ve İslam beldelerinde huzur ve esenlik ortamını sürdürmek için Diyanet İşleri Başkanlığının girişimleriyle başlatılan “Barış, İtidal ve Sağduyu İnisiyatifi” gibi platformların kalıcı ve etkin hale gelmesi sağlanmalı, bu yönde İslâm ülkelerindeki dini kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve ilişkiler geliştirilmelidir.

9. Başta Avrupa olmak üzere Batı dünyasında hastalıklı bir tutum olarak seslendirilen İslamofobia ve onun tetiklediği İslâm karşıtı tutumlar, bugün, topyekûn dünya barışına ve selametine gölge düşürmektedir. Bir endüstri hâline getirilen İslamofobia, kültürel bir yanılsamadır ve haddizatında bir insanlık ayıbıdır. İslâm başta olmak üzere dinlerin mukeddesatına yapılan hakaret, tezyif ve tahkir girişimleri birer nefret suçu olarak nitelenmeli, bu hususta çatışmayı değil, çözümü esas alan çaba ve gayretler teşvik edilmelidir.

10. Başta İslâm dünyası olmak üzere dünyanın belli başlı bölgelerinde cereyan eden dinî hadise ve oluşumları anlamak ve doğurdukları sonuçları sağlıklı değerlendirebilmek için bilimsel bilgi üretimine duyulan ihtiyaç aşikârdır. Bu amaçla din ve toplum kavramları ekseninde bir bilgi yönetim merkezi kurulmalıdır. Bu merkez genelde din, özelde İslâm ve İslâm’ın tarihî süreçte toplum üzerindeki etkisiyle ilgili akademik ve bilimsel araştırmalar yapar, yaptırır ve bu konularla ilgili bilgi ve dokümantasyon merkezi oluşturur.  Türkiye ve dünyadaki değişim ve gelişmeleri dikkate alarak, bir din, kültür ve medeniyet olarak İslâm’ın günümüzde oluşturduğu etki ve din eksenli güncel sorunlar üzerinde sosyal araştırmalar yapar ve yaptırır, ulaşılan sonuçları, ilgili kamuoyu, kurum ve kuruluşlarla paylaşarak çözüm seçeneklerinin oluşmasına katkıda bulunur. Bu amaçlar doğrultusunda akademik, eğitsel ve sanatsal çalışmaları yürütür. İslâm’ın, gerek İslâm ülkelerindeki ve gerekse diğer ülkelerdeki tezahürlerini, tarihte ve günümüzde karşılaştığı ve etkileştiği diğer din, kültür ve medeniyetleri araştırır, bu konularla ilgili işbirliği ve bilgi alışverişi yapmak amacıyla ortak platformlar oluşturur. Gerek bölgemizde gerekse dünyada dinle ilgili gerginlik ve kriz durumlarının analiz ve değerlendirilmesi ile ilgili çalışmalar yürütür. Ayrıca bu merkez Diyanet İşleri Başkanlığının bilgi eksenli politikalarına veri hazırlamak ve bu veriler doğrultusunda hizmet standartlarını yükseltmek, gelişen şartlara göre kurumun yenilenmesine imkân sağlamak, kaynaklarını verimli kullanmak ve hizmetlerini etkin kılmak için de stratejiler geliştirir.

11. Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine büyük önem veren günümüz dünyasında bilimsel rekabet ve bilgi üretimi için teknik altyapı kaçınılmazdır. Bu çerçevede akademisyen ve araştırmacıların klasik İslâmî literatüre ve İslâm medeniyetini var eden temel kaynaklara ulaşmasını sağlamak, fakültelerin kütüphanelerini zenginleştirmek ve elektronik ortamda zengin bir kaynak oluşturmak üzere Diyanet İşleri Başkanlığınca bilgi altyapısını dünya standartlarına taşıyacak tedbirler alınması elzemdir. Bu itibarla Ankara’da uluslararası referans değeri olan ve bilgi merkezleri ile irtibatlı bir kütüphane ve dökümantasyon merkezi kurulmalıdır. 

12. İslâm medeniyetinin kadim temel yapı ve özelliklerini bugünün dünyasında yeniden hayata geçirmek ve inanç, bilgi ve hikmet alanındaki kayıpları telafi etmek üzere uluslararası düzeyde dini yükseköğrenim vermek amacıyla kurulması düşünülen üniversitenin geleneksel ve modern bu kabil yapılanmaların zaaf ve eksikliklerini aşacak biçimde planlanması önem arz etmektedir. Bu üniversitenin bilgiyi dini ve gayr-i dinî diyerek bölmeyen, insani ve toplumsal gerçeklikleri dikkate alan, geleneksel bilgi mirasıyla günümüz olgusunu birlikte değerlendiren, bilgi ve bilim üreten bir anlayışı esas alması kaçınılmazdır.

13. Diyanet İşleri Başkanlığı personelinin mesleki formasyon ve yeterliliği örgün eğitim ve yükseköğretim programlarıyla sağlanmalı ve kazandırılmalıdır. Dini Yüksek İhtisas Merkezleri, akademik standartlara kavuşturularak Diyanet İşleri Başkanlığının ihtiyaç duyduğu hizmet alanlarına uygun biçimde mütehassıs yetiştirecek şekilde yeniden düzenlenmelidir. Bu çerçevede Dinî Yüksek İhtisas Merkezleri, vaaz ve irşad hizmetleri, yurt dışı din hizmetleri, kıraat ve dinî musiki ve idari hizmetler gibi ihtisas alanlarına göre yeniden yapılandırılmalıdır.

14. Ülkemizde din eğitimi veren paydaş kurumlar olarak, Milli Eğitim Bakanlığı Din Öğretimi Genel Müdürlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı ve yüksek öğretim kurumları, program düzenleme ve uygulamalarında eşgüdüm içerisinde olmalıdır. Bu çerçevede İmam-Hatip Liselerindeki öğrencilere yönelik gerek mesleki uygulamaların yeterliliğinin gerekse dil becerilerinin artırılması amacıyla Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı, Türkiye Diyanet Vakfı Genel Müdürlüğü ile Din Öğretimi Genel Müdürlüğü arasındaki işbirliği artırılmalıdır.  

15. Dinî yükseköğretim yapan kurumların ve programlarının, Diyanet İşleri Başkanlığının personel yeterliklerini ve istihdam alanlarını dikkate alarak yeniden değerlendirilmesi hususu daha fazla ertelenemeyecek bir konudur. Yüksek din öğretimi yapan fakültelerin sayılarının hızla artması, eğitim kadrolarının niteliği sorunu, birçok fakültede ikinci öğretimin yapılması, yüksek din öğretimindeki eğitim kalitesini düşürmekte, bu da söz konusu sorunlara dair çözümler üretilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu çerçevede ilahiyat uzaktan eğitim programlarının (İÖP ve İLİTAM) işlevselliği, hedef ve amaçları gözden geçirilmelidir.

16. Diyanet İşleri Başkanlığına insan kaynağı sunan İmam-Hatip Liselerinin ve yüksek din öğretimi yapan fakültelerin programları oluşturulurken Başkanlığın ihtiyaçları ve personel yeterlikleri de dikkate alınmalıdır.

17. İlahiyat Fakültelerinde öğrencilere yönelik olarak, din hizmetleri, dini danışmanlık, manevi bakım vb. alanlara dönük bilgi ve becerilerini geliştirecek sertifika programları düzenlenmelidir. Diyanet İşleri Başkanlığı, personel alım ve atamalarında bu sertifikaları dikkate almalıdır.

18. İlahiyat Fakültesi öğrencilerinin mesleki bilgi, beceri ve özgüvenlerini geliştirmek, teorik bilgilerin tatbikatı için fırsat oluşturmak, din görevlilerinin mesleki rehberliğinden yararlanmak amacıyla ilahiyat öğrencilerinin camilerde ve Kur’an kurslarında din eğitimi ve hizmetleri ile ilgili staj yapmaları ve yaz Kur’an kurslarında stajyer öğretici olarak görevlendirilmeleri sağlanmalıdır.

19. Diyanet İşleri Başkanlığının irşad ve yaygın din eğitimindeki hedeflerini gözden geçirmesi, din eğitimi hizmeti sunan her birimin sunduğu hizmete yönelik ihtiyaç analizleri yapması ve bunların sonuçlarına göre uygun amaçları belirlemesi ve geliştirmesi, bu tür alanlardaki hizmetlere cevap verebilecek farklı bilgi, beceri ve yetkinlikte din hizmetleri personeli yetiştirilmesi konusunda çabalarını sürdürmesi kaçınılmazdır.

20. Yaygın Din Eğitimi hizmetleri, Kur’an Kursu sisteminin yanında toplumun farklı düzeydeki ihtiyaç ve taleplerini de dikkate alarak çeşitlendirilmelidir. Genç kuşakları anlayan, onlarla sağlıklı iletişime girebilen bir kültürel atmosfer içerisinde gençlere dini eğitim imkânları sunulmalıdır. Bu bağlamda paydaş kurumlarla ve sivil yapılarla Diyanet İşleri Başkanlığı, ortak projeler üreterek din hizmetleri ve eğitiminin yanında başta uyuşturucu olmak üzere kötü alışkanlıklara yönelik önleyici çalışmaların içerisinde olunmalıdır.

21. Yaygın din eğitimi kapsamında değerlendirilen geleneksel dinî eğitim veren yapılar, Diyanet İşleri Başkanlığının himaye ve rehberliğinde varlığını sürdürmelidir. 

22. Dinî hizmetler, toplumun tüm kesimlerini içine alacak şekilde yeniden yapılandırılmalı; sadece ibadet ve cenaze hizmetlerini değil, aynı zamanda çocuğuyla, genciyle, kadınıyla, yaşlısıyla, zenginiyle, fakiriyle, hastasıyla, engellisiyle, mahkûmuyla, sokağa terk edilenleriyle hayatın tamamını kuşatacak şekilde sosyal ve kültürel içerikli din hizmetlerinin yaygınlaştırılması yönünde düzenlenmelidir. Bu hizmetlerin sosyal dokumuzu kuvvetlendirmede ve dinin toplumsal birliğimizi sağlamadaki fonksiyonunu artıracağı göz ardı edilmemelidir.

23. Küresel ölçekte hizmet sunan ve uluslararası bir kurum haline gelen Diyanet İşleri Başkanlığının televizyon, radyo ve basılı yayınlar alanında değişik dünya dillerinde yayın yapması kaçınılmazdır. Başkanlık hayata geçirdiği radyo, televizyon yayınlarını daha da geliştirmekle yetinmeyip yeni medya alanında da çağın gerektirdiği altyapıyı ivedilikle oluşturmalıdır.

24. Tüm dünyadaki Müslüman topluluklara sağlıklı ve etkin din hizmeti ulaştırmak ve dünyadaki dini gelişmeler hakkında bilgi sahibi olmak amacıyla, ilgili toplulukların dillerini, kültürlerini ve sosyal yapılarını iyi bilen uzmanlar yetiştirilmeli ve istihdam edilmelidir.

25. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve belediyelerin camiye yönelik imar planları toplumun dinî-sosyal ihtiyaçları doğrultusunda yapılmalı, cami ve müştemilatı bu ihtiyaçları karşılayacak şekilde inşa edilmelidir. Böylece camilerin tarihsel işlevine uygun bir şekilde hayatın merkezinde yer almaları temin edilmelidir.

26. Dinî-sosyal teşekküllerin Müslüman kimliğini oluşturmada ve güçlendirmede, bu kimliğe süreklilik kazandırmada büyük rolü vardır. Söz konusu teşekküllerin sağlıklı zeminde gelişmeleri için ehliyet ve liyakata uygun insan kaynağına ve bilgi üreten mekanizmalara sahip olmaları kaçınılmazdır. Ayrıca hem istismara kapı aralamaması hem de istikrar için mali yapılarının saydam, şeffaf, hesap verebilir olması zorunluluktur. Bu bağlamda dini-sosyal teşekküllerin sivil ve özgün yapılarını zedelemeden, proje ve faaliyetlerine Diyanet İşleri Başkanlığının rehberlik yapabilmesi büyük önem arz etmektedir.  Bu şekilde din hizmetleri ve eğitimi konusunda hizmet sunan sivil yapıların Diyanet İşleri Başkanlığıyla koordinasyon ve işbirliği içerisinde olmaları temin edilmiş olacaktır. Bu çerçevede kanunun Din İşleri Yüksek Kuruluna verdiği görevlerin aktif hale gelmesi için gerekli ikincil mevzuat düzenlemeleri yapılmalıdır.

27. Diyanet İşleri Başkanlığı, hizmet standartları ve ilkeleri çerçevesinde diğer Müslüman ülkelerin dinî kurumları ve yurt dışındaki paydaş kurumlar ile akreditasyona dayalı kalıcı organik ilişkiler geliştirmelidir.

28. Yurt dışında vatandaşların din hizmetlerinin karşılanması faaliyetlerinin yanında, Diyanet İşleri Başkanlığının son yıllarda gerçekleştirmiş olduğu organizasyon ve yapıların tüzel kişiliği olan kurumlara dönüştürülmesi için adımlar atılmalıdır. Ayrıca uluslararası düzeyde Müslüman azınlıkların sorunları, İslamofobiye yönelik ortak çalışma platformları ve hak ihlallerini izleme komiteleri oluşturulmalıdır.

29. İslâm medeniyetinin tarihten günümüze miras bıraktığı en önemli varlıkların başında din hizmeti, din eğitimi veren dini-sosyal içerikli vakıflar gelmektedir. Bu vakıfların Diyanet İşleri Başkanlığı ve din hizmetleri ile ilişkisi yeniden düşünülmelidir.

30. Diyanet İşleri Başkanlığını daha etkin ve verimli hale getirmek üzere Başkanlığın ilmî ve dinî özerkliğini güvence altına alan ve kamu tüzel kişiliği sağlayan bir düzenleme yapılmalıdır.

31. Diyanet İşleri Başkanlığı, yasal sorumluluğunun bir gereği olarak Kızılay, Yeşilay vb. cemiyetlerle daha yakın ve organik bir işbirliği içinde olmalıdır.