DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU
I.KURULUŞU VE TARİHÎ GELİŞİMİ
Fetvâ işleri, Osmanlı Devletinde onaltıncı asra kadar Şeyhü’l-İslâmlar tarafından ifa ediliyordu. Onaltıncı asrın ikinci yarısından itibaren ise bu önemli görev Şeyhü’l-İslâmlığa bağlı Fetvâ Eminleri tarafından yerine getirildi. Padişah II. Mahmut döneminde merkezî ve hiyerarşik bir yapıya kavuşturulan Meşihat (Şeyhül-İslâmlık) Makamı çeşitli birimler halinde teşkilâtlandırılmıştır. Fetvâhâne-i Âli’de; Fetvâ Emini, İlâmât-ı Şer’iyye Mümeyyizi, Reisü’l-Müsevvidin, İlâmat Mümeyyizi v.b. memurlar görev yapmakta idi. Daha sonralarıFetvâ Eminine yardımcı olmak üzere iki “Fetvâhâne Emâneti Muâvini” görevlendirilmiştir.
İstiklal Harbi yıllarında (1920-1923) Ankara’da teşekkül eden Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin bünyesinde “Şer’iyye ve Evkaf Vekaleti”de yer alıyordu. Bu Bakanlığa bağlı olarak “Fetvâ Heyeti” ve “Tedkikat ve Te’lifat-ı İslâmiyye Heyeti” teessüs etmişti. Bu iki heyet Din İşleri Yüksek Kurulu’nun “Dinî Soruları Cevaplandırma” ve “Dinî Yayınlar” Komisyonlarının yürüttüğü görevleri ifâ etmekte idi.
03 Mart 1924’te Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti’nin kaldırılıp, yerine Diyanet İşleri Reisliği’nin kurulmasından sonra, bu Riyâsete bağlı olarak “Heyet-i Müşâvere” teşekkül ettirildi. Bu dönemde Diyanet İşleri Reis’i, Müşâvere Heyeti’nin de başkanı durumunda idi.İlk Müşâvere Heyeti; Mustafa Tevfik, Mehmet Şükrü, Mehmet Bahaeddin, Harun Hilmi, Hasan Efendi, Seyyid Taha ve Ahmet Hamdi Akseki Efendilerden oluşmuştu.
23 Mart 1950 tarihinde 5634 sayılı yasa ile Müşâvere Heyeti’nin ismi “Müşâvere ve Dinî Eserleri İnceleme Kurulu” olarak değiştirildi. 22.06.1965 tarihinde kabul edilip, 02.07.1965 tarihinde yürürlüğe giren 633 sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki Kanunla Müşâvere ve Dinî Eserleri İnceleme Kurulu’nun yerine, Başkanlığın en yüksek karar ve danışma organı olmak üzere “Din İşleri Yüksek Kurulu” teşekkül etti.
19Şubat 1966 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak teşekkül eden ilk Din İşleri Yüksek Kurulu Üyeleri (Onbir Kişi), Aday Tespit Kurulu’nca belirlenen üç katı aday içinden Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle atandı.
1966-1970 döneminde iki kez teşekkül eden ve iki kez Danıştay’ca iptâl edilen Din İşleri Yüksek Kurulu 1970’den 1978 yılına kadar önce dört, sonra üç, daha sonra ise iki (eski) üyeyle çalışmak zorunda kalmıştır. Bu dönemde hizmetlerin, mevcut üyelerin verdiği mütalaalarla yürütüldüğü ve raportörlerin sayısının artırıldığı görülmektedir. 1977 yılında Kurulun teşekkülü için iki kez seçim yapılmışsa da sonuç alınamamıştır.
Bunun üzerine ilgili Devlet Bakanlığı’nın onayı ile Başkan Yardımcılarından Hasan EGE’nin başkanlığında “Din İşleri Komisyonu” kurulmuştur. On kişiden oluşan Komisyonda iki Kurul Üyesi ile birlikte, bazı raportörler, müfettişler ve müdürler de komisyon üyesi olarak yer almışlardır. Yaklaşık olarak beş-altı ay kadar süren bu komisyonun faaliyeti Şubat/1978’de sona ermiştir. Yeniden Kurulun teşekkülü için çalışmalar başlatılmış, boş bulunan 9 (Dokuz) Kurul Üyeliği için yapılan seçimler sonunda 27 kişilik liste içinden seçilen 9 kişi belirlenmiştir. Böylece 12.04.1978 tarihli Bakanlar Kurulu Kararından sonra Din İşleri Yüksek Kurulu yeniden teşekkül etmiştir.
Bu süreçte, bir üye Din İşleri Yüksek Kurulu Başkan Yardımcısı olarak görevlendirilmiştir. Kurul üyelerinin (emeklilik, başka görevlere tâyin vb. sebeplerle) ayrılmaları ile 1990 yılı Temmuz ayında sayısı ikiye düşmüştür. 1990 yılında çıkarılan 416 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurul üyeliği için dinî yüksek tahsil şartı kaldırılmış, hizmet süresi yedi yılla sınırlandırılmış, üye sayısı 16’ya çıkarılmıştır. Yeni Kurul 17 Nisan 1992’de göreve başlamıştır.
1984 yılında çıkarılan 190 sayılı Kadro Kararnamesinde “Din İşleri Yüksek Kurulu Raportörü” unvanı yerine “Din İşleri Yüksek Kurulu Uzmanı” unvanı getirilmiş ve beş adet mütercim kadrosu belirlenmiştir. Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanı kadrosu ihdâs edilmiştir. 17 Nisan 1999’da Kurulun yedi yıllık yasal süresinin ve görevinin sona ermesi üzerine, yine 1977 yılındaki uygulama benzeri bir uygulamaya geçilmiş, Başkan Yardımcılarından Rıdvan ÇAKIR’ın başkanlığında “Din İşleri Komisyonu” oluşturulmuştur. Koordinasyon ve idarî işler, Din İşleri Komisyonu Genel Sekreterine bağlı olarak yürütülmüş, ayrıca mevcut kurul uzmanları dört alt komisyonda görevlendirilerek Kurulun hizmetleri aksamadan yürütülmeğe çalışılmıştır. 15 Mayıs 2000’de yapılan Kurul Üyeliği seçimlerinden sonra belirlenen 12 aday ve Başkanlıkça belirlenen İlâhiyat Fakültelerinden, 4 öğretim üyesinin tayini ile ilgili Kararnamenin intişarından sonra, 24 Nisan 2001’de Din İşleri Yüksek Kurulu, Diyanet İşleri Başkanlığınca düzenlenen bir programdan sonra, Kurul Başkanını ve Başkanvekilini seçerek görevine başlamıştır.
24 Nisan 2008 tarihinde yedi yıllık görev süresinin sona ermesi üzerine, Kurul’un görevlerini yürütmek üzere Başkan Yardımcılarından Prof. Dr. İzzet ER’in başkanlığında; “Din İşleri Komisyonu” teşekkül ettirilmiştir. Din Hizmetleri Dairesi Başkanı Mehmet BEKÂROĞLU, Din Eğitimi Dairesi Başkanı Dr. Ulvi ATA, Dini Yayınlar Dairesi Başkanı Dr. Yüksel SALMAN ve Kurul Başuzmanı İbrahim URAL bu komisyonda “üye” olarak görevlendirilmişlerdir. İbrahim URAL Komisyonun Genel Sekreterliğini de yürütmekle tedvir edilmiştir.
2012 yılı itibariyle halen görevde olan Din İşleri Yüksek Kurulu (Boşalan yerlere yapılan atamalar hariç) 29.08.2008 tarihinde göreve başlamıştır.
II. SÜREÇ İÇİNDE FAALİYETLERİ
Tevarüs ettiği tarihî geleneği göz önünde tutarsak Din işleri Yüksek Kurulu'nun aslî görevinin dinî sorulara cevap hizmeti olduğunu söylemek yanlış olmaz. Süreci çok fazla geriye götürmeden hemen belirtelim ki, Başkanlığın omuz verdiği Şer'iyye ve Evkaf Vekâleti'nde bu kurulun karşılığı Fetva Heyetidir.
Süreç içinde Kurulun faaliyetlerine çok genel bir şekilde göz atacak olursak şunları söyleyebiliriz:
Din işleri Yüksek Kurulu, bir kamu kuruluşu olan Diyanet İşleri Başkanlığı'nın Dini konularda en üst karar ve danışma organıdır. Dolayısıyla, yapacağı hizmetlerin çerçevesi ilgili mevzuatta belirlenmiştir. Bugüne kadar Kurul, belirlenen çerçevede kalarak ve imkânlar ölçüsünde kendisine yüklenen görevleri en iyi şekilde yerine getirme gayreti içinde olmuştur.
Başlangıçtan 1960'lıyılların ortalarına kadar Kurulun üstlendiği hizmetler çeşitlilik arz etmektedir. Dinî hizmetler yanında, idarî görevler, Başkanlık personelinin özlük işleri ve hatta birtakım inzibatî görevler dahi üstlenmiştir. Bir başka ifadeyle bu yıllarda Başkanlığın hemen hemen her hizmet alanında Kurulun icraatı söz konusudur. Örneğin Kurulun 1930 yılı faaliyetlerine baktığımızda yapılan toplam 935 işlemden 8 adedi dinî mahiyette iken 876'sını zat işleri/sınav konuları oluşturmaktadır. Kalan 51'i ise idarî ve hukukî konulara aittir.
1940'lardan sonra eser incelenmesi konusu Kurulun önemli bir faaliyet alanını oluşturmuştur.
1950 yılından ve bilhassa 633 sayılı kanunun kabulünden sonra Başkanlıkta yeni birimler oluşturuldukça Kurulun bir kısım hizmetlerini bu birimler üstlenmiş ve Başkanlığın en yüksek karar ve danışma organı olarak Kurul, asli görevinde yoğunlaşmıştır. Bu sürede Kurulun en etkin faaliyetlerinin 1952-1965 yıllarını kapsayan zaman diliminde gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Bu yıllarda, biraz önce belirtildiği gibi, idarî konular yanında, dinî-hukukî konularda da çok sayıda karar alınmış, ayrıca birçok eser incelenerek bunların yayınlanıp yayınlanamayacağına karar verilmiştir.
Alınan "Kurul kararları" açısından Din İşleri Yüksek Kurulu'nun faaliyetleri ele alınacak olursa, 1965'den 2000 yılına kadar olan dönemde alınan kararların, genellikle incelenen eserler hakkında alınmış olan kararlarla sınırlı kaldığı görülür. Denilebilir ki, bunun en önemli nedeni, yukarıda tarihi süreci anlatırken değindiğimiz gibi, Kurulun düzenli ve sürekli çalışamamış olmasıdır. Kurulun oluşmadığı ya da çok az sayıda üye ile çalışmak zorunda kaldığı yıllarda özellikle Başkanlıkça yayımlanacak kitap ve makalelerin incelenmesi ve haklarında karar alınması oluşturulan komisyonlar marifetiyle yerine getirilmiştir. 633 sayılı Teşkilât kanununun 1965'te yürürlüğe girmesini müteakip, vatandaşlardan gelen dinî soruların cevaplandırılması faaliyeti yoğunluk kazanmıştır.
1965 yılında çıkarılan 633 sayılı "Diyanet işleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun" ile genel olarak Başkanlığın merkez ve taşra teşkilâtlarının ve özel olarak Din İşleri Yüksek Kurulu'nun hizmetlerinde yeni bir açılım sağlanmıştır. Bu açılımda anahtar kavram, söz konusu kanunda Başkanlığın temel görevi kapsamında zikredilen "toplumu din konusunda aydınlatmak" ifadesidir. Bilhassa 1970'li yıllardan itibaren vatandaşlar tarafından yöneltilen her türlü yazılı ve sözlü dinî soruya bu bağlamda cevap verilmiştir.
II. HEYET-İ MÜŞAVARE/MÜŞAVERE ve DİNİ ESERLERİ İNCELEME HEYETİ AZALARI (1924-1966)
Yukarıda ifade edildiği gibi, Başkanlığın ilk kuruluşunda merkez teşkilatında “Hey’et-i Müşavere”oluşturulmuş ve 23 Mart 1950 tarihli 5634 sayılı yasa ile bu birimin adı “Müşavere ve Dini Eserleri İnceleme Kurulu”olarak değiştirilmiştir. Her iki heyetin başkanı da Diyanet İşleri Başkanı idi.
